www.karadenizolay.com (Özel)- Mayıs ayında başlanan Yayla yolculukları, kimi zaman iki kimi zaman üç gün sürebiliyordu. Yol yok şimdiki gibi sadece patika yollar, hani keçi yolları denir ya onlar gibi. Kimi yerlerde uçurumlardan geçilmesi gerekiyor. Yollar uzun, insanlar yorgun düşer ama her yıl yenilenen yayla yolculuklarında yeni yeni tanışıklıklar ve hikayeler, o yayla yolculuğunu hep özlemle hatırlatır insanlara..hele çocuklara..
Bir hafta öncesinden başlanır yayla yolculuğunun hazırlıkları. Ekmekler, çörekler, keteler hazırlanır yol boyunca erzak olsun diye, öyle ya iki veya üç gün boyunca yollarda olacaksınız. Buna da bir hazırlık gerekir, Varsa çarıklar dikilir, yoksa kuşaklar örülür, fistanlar, peştemallar, çislavet lastikler, veya kara lastikler alınır. Azık torbaları tutulur. Yola çıkacak köç (yaylaya gidecek insan, aile) konu komşularla o yolu birlikte alırlar. Hem şenlik olur ve hem de yol boyu olabilecek her hangi bir olumsuz durumun aşılması rahat olur. Birlikten kuvvet doğar ya.
Sığırların süslemeleri bitmişse, cameşler paklanmışsa, eşekler , katırlar ve atlar da hasta değillerse o zaman erzaklar onlara yüklenir ve sabahın alaca karanlığında yola çıkılırdı. Yol boyunca kalınacak yerler bellidir zaten. Hanlarda yer varsa oralarda yoksa da yol boyundaki mağaralar da dinlenilirdi. Yoldaki hareket, tamamen birlikte götürülen hayvanlara bağlıydı.Öyle ya büyükbaş hayvanlardan eğer sizde cameş (manda) varsa, siz sadece sığırı olanlar gibi rahat gidemezsiniz yolda. Veya yaşlı sığırınız varsa genç hayvanları olanlarla da aynı hızla yürüyemezsiniz yolda. İnsanların yayla yolculuğunu belirleyen onların o andaki büyükbaş hayvanlarının yol performanslarıdır kısaca.
Kimi yolda direnir hayvanların, yorulur yatar, kalkmaz siz uğraşırsınız saatlerce. Kimi inat eder, yatar bi,r daha kalkmaz, kiminin ayakları vurur, tırnakları kırılır, yürüyemez ve siz beklersiniz. Yani yayla yolları sadece insanların arkadaşlıklarına değil hayvanlarla da sıkı dostluklar kurmanızı da sağlar.
Yollar boyunca nazlatacağınız bir gileniz (dana) veya bir kuzunuz veya sizi dinleyen ve anlayan, her sözünüze baş hareketleriyle onay veren sanki “haklısın” veya “tamam” “olur tabi öyle yapalım” der gibi bir akıllı sığır veya eşşek’le yol alınmaz mı? Bizim vardı, adları da insan adıydı “recep” ve “şaban”. Sanırım Recep, benden önceydi de ben şaban’ı tanımıştım. Onunla arkadaştık, beni dinler, bende inat etmez di ama bir başkası ona laf geçiremezdi. Bahsettiğim Eşek, Şaban’dı. Onun için gerçek hayatta da insanlar arasında bir çok “eşek” tanıdım ve hala da “eşek”lerle aram iyidir.
Şaban’ı amcam kesti
Şaban, hani beni dinleyen ve seven ve benimde onu sevdiğim eşeğimizdi. O dönemlerde köydeki evimize de araba yolu değilde yine patika yolla çıkılırdı. Hele bizim çağılın hemen altında azıcık yağmur olunca da zalım çamuru dediğimiz çamur vardı ki, boş olsan da yürürken ayakların kayar, çoğu kez düştüğümüz de olmuştur. Bu arada eşekle suyu ben taşırdım, istemlilerde. Caminin altındaki çeşmeden alırdık suyu. Köy meydanına kadar gelen kamyonla çarşıdan kumanya gelir ve biz de o kumanyayı, un, şeker, buğday, zare (Öğütülecek veya öğütülmüş mısır unu), eşekle eve çıkarırdık.
Ailemiz kalabalıktı ve alınan bir çuval un değil iki çuval olurdu. Şeker de aynı şekilde, 50 kiloluk çuvallarda olurdu. Bunları köy meydanından eşeğe yükler, onunla çıkarırdık. Eşek boş olduğunda da sırtına binerdim. Zaten, eşekle olan arkadaşlığımın en güzel yanı da buydu! Bir seferinde eşeğin semerinin bir tarafına bir çuval un, diğer tarafına da bir çuval un yüklemiştik ve eve çıkarırken o çağılın altından geçerken şaban’ın ayağı kaydı ve sırtındaki un çuvalının demir teller tarafındaki, dikenli demir teline takılıp yırtıldı. Yere biraz un döküldü. Yırtılan un çuvalının o kısmını önce tuttum, sonra fındık yaprağı ile kapadım ve eve çıktık.
Un çuvalının yırtılmasını anlattım ama en küçük amcam Mahmut, o zamanlar 24 yaşlarında, bana eşeği düzgün sürmediğim için fırça attı sonra da şabanı yularından tuttuğu gibi meşeye götürdü. Tabi bende gittim ardından diğer amcamın oğlu ve kardeşimle. Meşedeki karayemiş ağacının altında amcam, “artık sen yaşlandın, bir un çuvalını bile taşıyamıyorsun demek ” diyerek Şaban’ın kafasını kesti. Yaşlanan eşeklerin kafası kesilirmiş demek ki. Kurban keser gibiydi. Çok kızdım ve öfkelendim ama yapacak bir şeyim yoktu. O Şaban, bizim son hizmetteki eşeğimiz olmuştu.
Aradan biraz zaman geçmişti ve şaban’ın kesilmesi olayı konuşulurken amcamın büyük oğlu Hüseyin, Şaban’ın adının her anılmasında sık sık “rahmetli” diye araya girer, ve hala ona rahmet okur. Tabiî ki ben de çok etkilenmiştim. Ondan dolayı da nerde bir eşek görsem, sempatiyle bakar ve o hayvanları hep severim.Ağabeyimin oğlu Hakan Utku’nun Ziğana dağında gördüğü ve “fil” sandığı ve ama yanına zorla sokulup fotoğraf çektirdikten sonra da “eşek demek istemiştim” dediği, bizim şabandan ufak bir eşekti ama o benden şanslıydı. Çünkü, bizim o zamanlar ne bir fotoğraf makinamız vardı ve ne de fotoğraf çekenimiz. Onun için benim arkadaşım Şaban’la çekilmiş bir fotoğrafımın bulunmaması eksiğimdir!
Sipa’yı nasıl sattık
Söz eşekten açılınca bir eşek anımı daha anlatmayı uygun gördüm. Fındık ayı gelmiş ama eşeğimiz de yok. Şaban’ı amcam kesmişti.Dedem beni yaylaya eşek almaya gönderdi.”babana söyle bir eşek alsın, sende al o eşeği gel”dedi, Gittim Yayla’ya. Yaylamız, Bayburt’un bir köyü idi. Babamla bir akşamüzeri gittik komşu köy Gondolot’a. Orada eşekler varmış, mallıkla sabah dağa çıkan eşeklere köy meydanında baktık ve bir tanesini 600 liraya aldık.
Eşek değil daha yavru meğer. Ben sırtına bindiğimde beli büküldü hayvanın, çocuktum üstelik. Ama, babam sıkı pazarlıktan sonra satın almıştı bile.Sonra da amcamın oğlu ile sipa’yı iki günlük yürüyüşten sonra Araklı’daki köyümüze getirdik.Eşeği harman ilk gören babaannem oldu. Ama hemen anladı, dedemin kızacağını. Çünkü dedem, cambel diye bir arazimiz var ve burası en uzaktaki fındıklığımız. Buradan Fındık taşıyacak bir eşek almamızı istemişti ama babam, “nasılsa büyür” diyerek bu sipa’yı almıştı. Babaannem bana, “deden görmeden yarın sabah erkenden alın onu gidin kaşıkçı’ya satın, deden görmesin bunu çok kızar “dedi ama biz de yayladan geldik dedem de bunu gördü. Ve sordu, “nerde eşek getirdiniz mi?”
Getirdiğimiz sipa’yı görür görmek dedem başladı bağırmaya, “sizin aldığınız eşeğin de, onu size satanın da” diye küfretmiyor ama biz onu anlıyoruz. Babama sayıp saydırıyor, tabi biz emir kulu olduğumuzdan bize bir şey demiyor. Hem dedem beni severdi ve bana bağırmazdı, bana kızsa da başkalarına bağırır bana fiske dokundurtmazdı. Bende dedemin gönlünü almaya çalıştım, eşeğin yapacağını biz yaparız dedim ve onu teselli etmeye çalıştım. Sonraki gün de üç arkadaş babaannemin dediği gibi Kaşıkçı’ya gidip, sipa’yı satlığa çıkardık.
Bir dükkanın önünden geçerken adam bize baktı, “çocuklar satılık mı eşek” dedi. “evet” dedik, “getirin ona 400 lira vereyim” dedi. Olmazdı, biz eşeği 600 liraya almıştık ve iki gün de yol yürümüş getirmiştik. “olmaz amca” dedik, “o fiyata satamayız”. Gidip geliyoruz ama başka da kimse talip olmuyor sipaya. Yine aynı adam bu kez, “getirin çocuklar 350 lira vereyim” dedi. Ama biz “adam kesin alacak ama bizimle kafa buluyor olmalı, biraz daha gezelim bu adam alacak” dedik. Her geçişimizde adam 50 lira fiyat indiriyordu. Neyse gittik geldik, “bari 400 ver” dedik ama yok adam nuh diyor peygamber demiyor ve indikçe iniyordu. En son artık Pazar dağılıyor ve ortalıkta kimseler kalmıyordu, son kez adamın yanına gittik adam bizxe “satamadınız mı eşeği, getirin ona 250 lira vereyim” dedi. Baktık bir daha tur atar dönersek bu seferde 200’e iner, iyisimi hemen satalım sipayı dedik ve sattık. 250 liraya.Sonra eve döndüğümüzde dedeme anlattık bu durumu, “iyi yapmışsınız, babanın enayi parasıydı zaten, biraz akıllansın, o sipa o parayı bile etmezdi, iyi satmışsınız” dedi.o parada bize harçlık olarak kaldıydı.
Eğer, göçünüz de bir eşeğiniz varsa o mıhmandarınızdır. En önde o gider. Sığırlar arkasına dizilir, sanki kıdem sırasıymış gibi en arkada da Cameşler ( mandalar) olurdu. Yol boyunca yükler Eşeklerin sırtında eğer eşek yoksa da sizin sırtınızda olurdu. Hem yaya ve hem güneş altında gidilen yollar, git git artık bitmez olurdu. Sadece hayvanlar değil siz de an olur ki bıkardınız, artık yürümeye mecaliniz bile kalmayabilir derecede yorulurdunuz.
Yola Araklı’dan çıktıysanız, Dağbaşı (Çankaya) hanları ki (29 kilometre) ilk durak hanlarıdır.Gideceğiniz yolsa 110 kilometredir. O zaman, Karadere vadisinden yukarıya doğru, anas, bifara, dağbaşı, Sarı Mehmet hanları, Heyrat hanı, Gaydaros, Golaşa, Ayven, zimla, zimlakava, toroslu, çatak, pazarcık, bahçecik, salmangas hanları uğrak noktaları olur. Onca göç düşünün aynı anda yoldalarsa bu hanlarda yer bulamayanlar da
Hıdırlez mağarası, Hazreti Alinin mührü (Burası yeni yol çalışmasında tahrip olmuş, o taştaki müdür de kaybolmuş),
Ejderhanın gölü, Pamukgölü,
Tilkibeli , Nebiyurt, Hatunyurt, Hacıveli, Mengenin sırt, Esertaş gibi yerler de dinlenme veya mola yerleriniz için işaretli yerlerdi.
Ejder’in gölü
Trabzon’un Araklı ilçesi’nden Karadere vadisinden Bayburt yönüne gidildiğinde Çankaya’yı ve Erenler’i geçtikten sonra Hıdırlez mağarasına varmadan, köprünün hemen alt tarafında büyükçe iki kayanın tuttuğu suyun oluşturduğu göldür.Adı göl tabi, yoksa herkesin bildiği manada bir göl görüntüsü yok. Sadece Karadere üzerindeki derin bir köprü altı gölcüğü dense daha doğru olur. Burada hazreti Ali’nin at’ının ayak izinin bulunduğu söylenir.
Bu güzergah, eski ipek yolu güzergahıdır. Bunun için de hem ejderhanın gölünde ve hemde o gölün hemen yukarısında hazreti ali’ye atfedilen iki işaret vardır. Bunlardan biri ejder’in gölünün kenarındaki büyük kayadaki at izi diğeri de Biraz daha yukarda bir kayanın yere bakan kısmındaki düz ama ters olan kayadaki müdürdür. Dışardan gözükmez ve taşın altına girip bakmak gerekir. Fakat, şimdilerde bu izin bulunduğu kaya, yol yapımı sırasında parçalanmış ve kaybolmuştur. Daha önce de definecilerce bir çok kez burada kazı yapıldığı ve hatta bir miktar külçe altının alındığı ve Edirne’de bu altınların yurtdışına kaçırılırken yakalandığı anlatılır.
Dedem yaşasaydı şimdi 105 yaşında olacaktı ama rahmetli oldu. Bir yolculuklarında yaşadıklarını anlatırken sözü bu ejderhanın gölüne getirdiydi. O zaman çocukmuş. Köyün ağaları ile bu yolculuktayken, kaybolan atları aramaya koyulmuş. Biz orada ejderha’nın var olup olmadığını, bunun bir efsane mi değil mi olduğunu merak ettiğimizi biliyordu. Ama dedem Hacı Muhammet, (hacı gadir) yalan söyleyen biri değildi. Onun için anlattıklarına itibar ederdim, şöyle diyordu;
“İkindi namazı zamanıydı. Biz namazı kılarken otlayan atlar kayboldu. Namaz kıldığımız sırada gözetleyemedik. Sonra hava kapalıydı. Sular olabildiğince coşkulu akıyordu. Ben, Ejderhanın gölünün kenarındaki kayalara çıkıp oradan bakayım dedim, daha geniş çevreye göz atmak için ama üzerinde bulunduğum kaya kıpırdadı. Benim kaya sandığım o şey, meğer ejderha imiş. Korkunç bir sesle kükrüyordu. Bağıracaktım ama sesim çıkmıyor, kaçacağım ama dizlerim titriyor ve adım atamıyorum. Saplanıp kaldım. Benim benzim soldu, gücüm takatim kalmadı. Bir ses verip de kurtarın beni diyemiyorum. Cemaat, aşağıda ama ben kimseye sesimi duyuramıyorum. Ejderhanın sırtındaydım. Kafasını görmedim ama sanki kafasını derenin içine sokmuş ve su mu alıyor. Sonra ne olduysa bir anda güç toplayıp, diğer kayanın üzerine atlayarak ordan uzaklaşmayı başardım. Anlattım gördüklerimi o zaman ki büyüklerime ama onlar buna pek ihtimal vermedi. Gittik baktık sonra oraya, o dev cüsseli yaratık yoktu. Ama o korkunç sesi, hala kulaklarımda her zaman çınlar”
Bir başka anısını da Cevizin suyu dediğimiz alanda yaşamıştı dedem, o da ejderha ile ilgiliydi. Orada da bir malları (sığırları) bayıra verdiklerini ifade ederek şunları söylüyordu; “sığırları toplamak için bir kütüğün üzerine çıkmıştım. Ama altımdaki kütük kaymaya başladı. Meğer o bir kütuk değil de topraktan çıkan bir ejderhaydı. Malları toparlayıp hemen oradan ayrıldık bir anda gök gürültüsü ve bir büyük yağmur ve tufan sel oldu, dere coştu ve ne varsa aldı silip süpürdü. O canavarda öylece sele kapıldı. Ejderhanın gözü, bir yeri görünce orada ya sel olur ya bir şey mutlaka olur”.
Bir başka olay da Bayburt’un Eski adıyla Ermene yeni adıyla Pamuktaş köyünde olduğu söylenir. Olayın görgü tanıkları, “Göldere’de öyle bir yağmur yağdı ki, Göldere de sel oldu. Göldere’nin sürüklediği bir canavar, öküz gibi ama boz renkli bir şeydi. Ayı olamazdı o da ejderha idi ve sel ejderhayı parçaladı götürdü. Çünkü, göldere önünde bir büyük kaya gibi suya direniyordu ama o sel, ne kadar kavak ağacı varsa hepsini söktü, o canavarı da aldı sürükledi, götürdü”
Babam Ali de Ejderha’nın gölü için, oradan geçerlerken Ejderha’nın gölüne kocaman taşlar attıklarını ifade ederek , “ taş atardık ve gölün dibinde bağlı olduğunu düşündüğümüz ejderhanın bağının güçlü olmasını dilerdik. Onun için taş atar, o bağın üzerine taş yığılmasını sağlardık ki oradan hiç çıkamasın” diyor ve Ejderhanın gözünün nazara yol açtığına inanıldığını söylüyor.
Şimdi bu hikayeyi ne kadar ciddiye alırım, o yıllar nereden bakarsanız 1914’lü yıllar. O tarihlerde şimdi ki çevresel kirlilik yok ve çevre olabildiğince de vahşi ve de bakımsız tabi. Yollar aynı şekilde. İnsan sirkülasyonu şimdiki gibi yoğun da değil ve tabiat şarları, belki farklı bir yabani hayvanı o şekilde göstermiştir. Belki de çocuk olunduğunda ve korkulu anda, korkutucu her ne ise o insana şekil olarak ta farklı gözükebilir öyle de gelebilir. Ama gölün ejderhanın gölü olmasının da bunda payı olabilir. Belki o dönemler, yollarda bıkkınlığa uğramış çocuklara bu tür hikayeler anlatılır ve onlarda bir merak uyandırılarak yola katlanmalarına katkı sunulmuş da olunabilir.
Hıdırlez mağarası
Şimdi hemen mağara deyince siz sanırım bir kapısı olan ve içine girildiğin de de karanlık dehlizleri olan bir yer algıladınız. Yok, bu mağara öyle bir mağara değil. Korkutucu hiçbir yani yok. Zaten, adından da anlaşılacağı üzere “hıdırellez” Kış mevsiminin bitip yaz mevsimine geçildiğinin adı aslında. Bu da 6 Mayıs’tır.Vikipedi’deki tanım şöyle, “Hıdırellez Bayramı (Hıdrellez), Türk dünyasında kutlanan mevsimlik bayramlardan biridir. Ruz-ı Hızır (Hızır günü) olarak adlandırılan hıdrellez günü, Hızır ve İlyas’ın yer yüzünde buluştukları gün olduğu savıyla kutlanmaktadır.
İslam coğrafyasına bakıldığında Hıdrellez gününün yoğunlukla Türkiye'de kutlanıldığı görülmektedir.Hıdırellez günü, Gregoryen takvimi (Miladi takvimi)ne göre 6 Mayıs, eskiden kullanılan Rumi takvim olarak da bilinen Jülyen takvimine göre 23 Nisan günü olmaktadır.6 Mayıs’tan 8 Kasım’a kadar olan süre Hızır Günleri adıyla yaz mevsimini, 8 Kasım’dan 6 Mayıs’a kadar olan süre ise Kasım Günleri adıyla kış mevsimini oluşturmaktadır. Bu yüzden 6 Mayıs günü kış mevsiminin bitip sıcak yaz günlerinin başladığını gösteriyor .”
Bizim yörede de yayla yolculuğuna çıkılan ve hanlarda yer olmadığından sığınılacak kaya altı bir yer Hıdırlez mağarası. Orada köçler, (kalabalık farklı aileler) geceleme yapıyor, hayvanlarını sağıyor ve sütü, yaktıkları ateşlerde pişirip yiyorlar. Yüklere yaslanıp uyuyor ve bir sonraki güne burada uyanıp, yola koyuluyorlar. Hıdırlez mağarasında anısı olmayan sanırım günümüzdeki kuşaktır. Bizden önceki kuşaklar da olanlar, hıdırlez mağarasında konaklamış ve belki bir çok hikayeyi burada dinlemişlerdir. O dönemler de insanlar, yazım ve yazılımın dışında daha çok söylemlerle eğitilir ve günümüzden daha fazla sesli diyaloglar geliştirirlerdi. Bunu çocukluğumuzda bizlerde yaşadık ama o günlerdeki hikayeleri bugünün kuşaklarına ulaştıramadık.
Bir büyük kabanın hemen altındaki Hıdırlez mağarasında yakılan ateşler, çocuklar için özellikle farklı bir ortam ve yayla yolculuğunun da en ilginç dinlenme yeri. Hayatta ev dışında kalmamış olan çocuklar değil sadece yetişkinler için de eğlenceli olabilen bir ortam orası. Düşünsenize, günboyu yol yürümüşsünüz ve akşam karanlığı çökmüş ve yarın tekrar yol yürüyeceksiniz ve siz o öyle bir ortamda bir mağarada, kayalıkların altında açık havada ateş ve o ateşte taze sağılan sığır, cameş veya koyun sütü ile akşam yemeği. Aslında çok cazip değil mi?
İşte o yayla yolculuklarındadır ki, büyük baş hayvanların yol boyunca yedikleri yeşillikler, sürekli kuru yemle besleniyor olmalarından bağırsaklarında bir hareket ve temizliğe yol açarken elbette yollarda sık sık dışkılarının sulu olmasına yol açar. Normalde dışkısını yapan hayvan bunu belli eder ama eğer o bağırsak temizliğine denk gelmişse onun zamanını sizde kestiremezsiniz. Bir anda boşaltır dışkısını ve siz de eğer hayvana yakınsanız sizin üzerinize de sıçrayabilir. Onun adına da yine yörede “mayısın ortası” denir. Yani hayvanın sulu dışkısının medenice adıdır “mayısın ortası”.
Günümüzde artık böylesine yayla yolculuklarının yerini araçlarla bir iki saatte gidilebilen yolculuklar aldı. Onun için de geçmişte, bizim çocukluk yıllarımızda yaşadığımız yayla yolculuklarını günümüzde yaşayanlar da çok azaldı. Yaşlılarımızdan dinlediğimiz yayla yolu hikayelerini ise bize yazmak düştü ama bir çok hikayeyi unuttuk bile.Ama elimden geldiği kadar o geçmişteki hikayelerden derleyebildiklerimi de elbette ki ilk fırsatta yazacağım.şimdilik kalın sağlıcakla.
Güncelleme Tarihi: 09 Kasım 2018, 23:03